«Սփյուռք ունեն միայն ժողովուրդները, պետությունները չունեն և չեն կարող ունենալ սփյուռք»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է ԱՐԹՈՒՐ ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆԸ, որը պատասխանատու դիրք է զբաղեցրել Խորհրդային Հայաստանի տարիներին մեծ կարևություն ունեցող մի կառույցում՝ Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապերի կոմիտեում: Այն հիմնադրվել է 1964 թվականին՝ 50 տարի առաջ: Այդ կառույցի գործունեության ու նշանակության մասին է մեր այս զրույցը:

«ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՍՓՅՈՒՌՔ ՈՒՆԵՑՈՂ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ»

-Պարոն Նավասարդյան, ո՞ր թվականից եք աշխատել Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապերի կոմիտեում:
-Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապերի կոմիտեն պետական կառույց էր՝ հասարակական կառույցի կեցվածքով: Կոմիտեն պետական հրամանագրով հիմնադրվել է 1964 թվականին, փաստացի սկսել է գործել 1965-ից: Ես նույն այդ թվականին ավարտել եմ մանկավարժական ինստիտուտը և գործուղվել մանկավարժական աշխատանքի Արզնու ռուսական դպրոցում: Այդ ընթացքում, պաշտոնապես չլինելով կոմիտեի ներկայացուցիչ, մասնակցել եմ նրա աշխատանքներին: Իսկ 1967 թվականից արդեն դարձել եմ հաստիքային աշխատող և պաշտոնավարել մինչև կոմիտեի կազմալուծումը: Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապերի կոմիտեի հիմնադիրներն էին Մարտիրոս Սարյանը, Հրաչյա Քոչարը, Էդվարդ Միրզոյանը: Իհարկե, մեծ դեր էր վերապահված կոմիտեի նախագահ Վարդգես Համազասպյանին: Այս կառույցն ամենաարտոնյալն էր ամբողջ Խորհրդային Միության մեջ: Խորհրդային Միության ղեկավարությունը գիտեր, որ ամենամեծ սփյուռք ունեցող հանրապետությունը Հայաստանն է, և նպատակ ուներ այդ մեծ սփյուռքն օգտագործել ի նպաստ սովետական, սոցիալիստական, ռուսական քարոզչության: Պարզ բան է, որ այս հարցում մեծ ֆունկցիաներ էին վերապահված կոմիտեին և նրա աշխատակիցներին, որոնց մեջ անպայման ներդրված էր լինում ԿԳԲ-ի գործակալ: Մենք ունեինք մեծ արտոնություններ արտասահման գնալու և արտասահմանից մարդ հրավիրելու հարցերում, բայց բոլոր գործողությունները, իհարկե, համաձայնեցվում էին ԿԳԲ-ի հետ: Առանց Մոսկվայի թույլտվության մենք կապվում էինք տարբեր երկրների դեսպանատների հետ ու պահանջում մեզ անհրաժեշտ մարդկանց վիզա տալ՝ Հայաստան գալու համար: Մեր կոմիտեի նախագահը և տեղակալներն ունեին դիվանագիտական անձնագրեր, որոնցով կարող էին գնալ ցանկացած երկիր՝ առանց քաշքշուկների ենթարկվելու, առանց վերադաս այլևայլ կառույցներից թույլտվություններ ունենալու: Մենք համագործակցում էինք սփյուռքի բոլոր կուսակցությունների, հասարակական կազմակերպությունների հետ, բայց դաշնակների դեպքում արգելք էր դրված, նրանց հետ համագործակցությունը, շփումները արգելված էին՝ գաղափարական անհամաձայնությունների պատճառով: Իհարկե, կրթական ծրագրերի դեպքում այդ արգելքը չէր գործում, որովհետև խորհրդային ղեկավարությունը կրթական ծրագրերում մեծ վտանգ չէր տեսնում: Ամեն տարի սփյուռքից մենք դպրոցականների էինք ընդունում, մանկավարժների: ՈՒսուցիչների կատարելագործման ինստիտուտի հետ համատեղ կոմիտեն իրականացնում էր կրթական ծրագրեր, որոնց պատասխանատվությունն ինձ վրա էր դրված, որովհետև ես պրոֆեսիոնալ մանկավարժ էի: Կոմիտեն նաև մեծ դեր ունեցավ Հայ առաքելական եկեղեցու և կաթոլիկ ու բողոքական եկեղեցիների մերձեցման հարցում: 1998 թվականին կոմիտեն դադարել է իբրև իրավաբանական միավոր գործելուց, բայց մինչև 2002 թվականը այն իրականում դեռ գոյություն ուներ: Կոմիտեի կազմալուծումից հետո դրա նախագահի պաշտոնակատար Ջիվան Մովսիսյանի ջանքերով ՀՀ արտաքին գործոց նախարարության կազմում ստեղծվեց սփյուռքի հարցերով զբաղվող վարչություն:
-Ինչպե՞ս էիք տնօրինում կոմիտեի ֆինանսական հարցերը, չէ՞ որ շատ էիք ճամփորդում և ունենում հյուրեր արտասահմանից:
-Մենք մեր ֆինանսական միջոցները կուտակում էինք արտասահմանյան տարբեր բանկերում, որ Մոսկվայի միջոցով մեզ չհասնեն այդ գումարները և դրանց մեծ մասը չբռնագանձվի: Եթե անհրաժեշտ էր լինում այս կամ այն երկրից ինչ-որ մեկին հրավիրել Հայաստան կամ Հայաստանից ինչ-որ մարդկանց ուղարկել արտերկիր, մենք այդ հարցը կարգավորում էինք ուղղակի արտասահմանյան բանկային հաշիվների միջոցով: Այդպես կարողացել ենք շատ կարևոր հարցեր լուծել մեր երկրի, մեր ժողովրդի համար:
-Նման կոմիտե միայն Խորհրդային Հայաստանո՞ւմ էր գործում:
-Սփյուռք ունեցող այլ հանրապետություններ ևս կային նախկին Խորհրդային Միությունում՝ ՈՒկրաինան, Բելոռուսիան, Վրաստանը, Չեչնիան, մերձբալթյան հանրապետությունները: Հայաստանյան կոմիտեն համագործակցում էր այս հանրապետություններում գործող համանման կառույցների հետ: Իսկ բարձրագույն ղեկավարությունը Մոսկվայում էր՝ համամիութենական հայրենակցական միությունների և սփյուռք ունեցող հանրապետությունների կենտրոնը, որ կոչվում էր «ՀՏՊՌվՈ»: Մի քանի տարին մեկ տարբեր հանրապետություններում գործող սփյուռքի հարցերով զբաղվող կոմիտեների համամիութենական հավաք էր տեղի ունենում Մոսկվայում: 1981 թվականին, բացառության կարգով, հավաքատեղին դարձավ Երևանը: Որովհետև պարզվեց, որ բոլոր հանրապետություններում գործող կառույցները՝ միասին, իրենց աշխատակազմով, աշխատանքի ծավալով, կապերով զիջում են Հայաստանի կոմիտեին: Մյուս հանրապետություններում գործող կոմիտեների աշխատանքային փորձառությունը սկսվում էր մեզնից: Բոլոր հանրապետություններում հետևում էին, թե ինչպես ենք մենք աշխատում, և նրանք ընդօրինակում էին մեզ:

«ՎԱՐԴԳԵՍ ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄԵԾ ԳՈՐԾ ԿԱՏԱՐԵՑ»

-Կնշե՞ք մի քանի կարևոր իրադարձություններ, որ կատարվել են Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապերի կոմիտեի նախաձեռնությամբ:
-Դրանք այնքան շատ են, ո՞րը նշեմ: Օրինակ՝ Եժի Կավալերովիչի այցելությունը Հայաստան, նրա հայտարարությունն իր հայկական արմատների մասին ուղղակի առնչվում են մեր կոմիտեի գործունեության հետ: Կոմիտեի ջանքերով է Երևան ժամանել արգենտինացի հանրահայտ երգչուհի Լոլիտա Թորեսը, որը ավիավթարից հետո դեմքի պլաստիկ վիրահատության էր ենթարկվել արգենտինահայ միլիարդատեր Տիգրան Մյուրեքյանի միջոցներով: Վերջինս էր Լոլիտայի հովանավորը, նրա արվեստի կայացմանը նպաստողը: Հենց նույն այդ Մյուրեքյանը՝ տասներկու հոգուց բաղկացած պատվիրակությամբ, Լոլիտա Թորեսին ուղեկցում էր հայաստանյան ճամփորդության ժամանակ: Լոլիտան հղի էր, և այնքան էր սիրել Հայաստանը, այնքան էր ազդվել Բարսեղ Կանաչյանի «Օրորից», որն ինքը կատարեց օպերայի և բալետի թատրոնի դահլիճում կայացած համերգի ժամանակ, որ հայտարարեց, թե որդի ունենալու դեպքում անունը կդնի Արմեն, աղջիկ ունենալու դեպքում՝ Արմենուհի: Իհարկե, այդ խոստումը չպահեց:
-Վերջերս ես մեկ այլ հուշի էլ ականջալուր եղա՝ Լոլիտա Թորեսի այցի հետ կապված: Մարզահամերգային համալիրի այն օրերի փոխտնօրեն Սերգեյ Գյուլնազարյանը, որ անմիջական մասնակցություն էր ունեցել երգչուհու համերգի կազմակերպմանը և շփվել նրա հետ, ինձ ցույց տվեց նրանից նվեր ստացած ձայնասկավառակը, որի վրա Լոլիտա Թորեսը մակագրել էր անձամբ: Առհասարակ, ինչպե՞ս էիք հաջողեցնում կապեր հաստատել ոչ սոցիալիստական երկրների հետ, չէ՞ որ դա խորհրդային գաղափարախոսությանն անհարիր բան էր:
-Վարդգես Համազասպյանը պատմական մեծ գործ կատարեց. կարողացավ բացել սփյուռքի դռները: Նա մեծ հեղինակություն էր վայելում սփյուռքում, որովհետև կարողանում էր հայրենիքը կապել սփյուռքի, սփյուռքը` Խորհրդային Հայաստանի կառավարության հետ: Մեր կառույցի հզոր զենքն այն էր, որ պետական ֆինանսավորում ստանալով, կոչվում էր հասարակական կազմակերպություն: Այդ կարգավիճակը թույլ էր տալիս ազատ գործելու, մի բան, որ չի կարող իրեն թույլ տալ պետական կառույցը, ինչպիսին այսօր ՀՀ սփյուռքի նախարարությունն է: Սփյուռք ունեն միայն ժողովուրդները, պետությունները չունեն և չեն կարող ունենալ սփյուռք: Եվ քանի որ մենք հասարակական կազմակերպություն էինք, կարողանում էինք շրջանցել շատ անանցանելի պատնեշներ: Կոմիտեն սփյուռքի մշակութային, գիտական, առողջապահական, տնտեսական, բոլոր այլ ոլորտները կապեց Հայաստանի հետ և ծառայեցրեց այդ ամենը՝ ի նպաստ մեր հանրապետության:

«ԿՈՄԻՏԵՆ ՊԱՏՐԱՍՏՈՒՄ ԷՐ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԱԿԱԼՆԵՐ»

-Եղե՞լ են առանձնահատուկ հիշարժան տարեթվեր կոմիտեում Ձեր աշխատած տարիներին։
-Հիշարժան միջոցառում էր 1967 թվականի հոկտեմբերին՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխության 50-ամյակի առթիվ կազմակերպված բուլղարահայության մշակութային տասնօրյակը Հայաստանում: Տասներեք վագոնով մարդիկ ժամանեցին Երևան: Յուրաքանչուր վագոնում կար մի անսամբլ, որին կցված էր կոմիտեի մեկ աշխատող: Ես զբաղված էի երրորդ վագոնի հետ աշխատանքով. դա Շումեն քաղաքի Թաթուլ Ալթունյանի անվան երգի-պարի անսամբլի վագոնն էր: Հրաշալի մի անսամբլ էր՝ պրոֆեսիոնալ երաժիշտ Վահանիկ Չիլինկիրյանի ղեկավարությամբ: ՈՒթերորդ վագոնում Կիրկոր Կիրկորովն էր՝ անվանի կոմպոզիտոր և դիրիժոր:
-Որևէ առնչություն ունի՞ Ֆիլիպ Կիրկորովի հետ այդ մարդը:
-Չեմ կարող ասել, նման տեղեկություն չունեմ: Այդ մարդը Սոֆիայի պետական նվագախմբի ղեկավարն էր, բայց նաև ստեղծել էր հայկական սիմֆոնիկ նվագախումբ և այդ նվագախմբով եկել Հայաստան: Հրաշալի համերգներ ունեցան բոլորը և ոչ միայն Երևանում, այլև տարբեր մարզերում: Մոտ հազար բուլղարահայ էր եկել Հայաստան, և այդ մարդկանց տեղավորելու հարցում մեզ օգնեց բուլղարահայերի հայրենակցական միությունը: Մարդիկ ապրում էին մասնավոր տներում: Սա ևս մեր կոմիտեի ծավալած գործունեության շնորհիվ էր: Մշակութային տասնօրյակը վերածվեց պետական մակարդակի միջոցառման: Դրան հատուկ ինքնաթիռով մասնակցելու եկավ Բուլղարիայի ղեկավարությունը, որը գլխավորում էր մեր հայրենակից, իր հակաֆաշիստական գործունեությամբ հայտնի գեներալ, Բուլղարիայի ներքին գործերի երկարամյա նախարար Գաբրիել Գաբրիելովը: Նա նախագահն էր Բուլղարիայում ակտիվորեն գործող «Երևան» մշակութային հասարակական կազմակերպության: Այդ դեկադան իմ մասնակցությամբ առաջին մեծամասշտաբ միջոցառումն էր, որը երբեք չեմ մոռանա: Նույնքան հիշարժան է վերջին մեծ միջոցառումը, որ կազմակերպեց մեր կոմիտեն 1997 թվականին: Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության ղեկավարն էր Անուշավան Դանիելյանը, որ հետո դարձավ ԼՂՀ վարչապետ: Նա կազմակերպել էր Այվազովսկի եղբայրների հոբելյաններին նվիրված միջոցառում, որին մասնակցելու հրավիրեց հայկական տարբեր համույթների, օպերային թատրոնի երաժիշտներին, այդ թվում՝ Գոհար Գասպարյանին և Տիգրան Լևոնյանին: Տասն օր տևեցին այդ միջոցառումները, ունեցան մեծ արձագանք ողջ Միությունում: Հիշատակեմ ևս մի քանի նշանավոր անհատների հետ ունեցած մեր կապերի, հրավերների մասին: Մեր կոմիտեի ջանքերով է Հայաստան հրավիրվել Մուշեղ Իշխանը՝ որպես ուսուցիչ: Եվս մեկ կարևոր անուն՝ Կարո Դերձակյան: Մեծ ձեռքբերում էր հայ ժողովրդի և Հայաստանի համար այդ նշանավոր ուրոլոգին մեզ մոտ բերելը: Նա այնպիսի վիրահատություններ է այստեղ իրականացրել, որպիսիք Խորհրդային Միության մեջ կատարվում էին առաջին անգամ: Նույնիսկ Խորհրդային Միության այլ տարածքներից էին գալիս այստեղ՝ վիրահատվելու: Նա հազար հոգու կյանք է փրկել այստեղ կատարած վիրահատություններով. ես բոլոր այդ փրկվածների անունից շնորհակալություն եմ ուզում հայտնել նրան: Նա նաև բարեգործությամբ էր զբաղվում, հովանավորում մանկավարժներին: Մեկ այլ անուն հիշեմ՝ Պերճ Ժամկոչյան: Նա համաշխարհային ճանաչմամբ երգեհոնահար էր: Այսօր Հայաստանում գոյություն ունեցող բոլոր երգեհոնները նրա ջանքերով են հասել Հայաստան: Նրա բոլոր համերգներն անցնում էին լեփ-լեցուն դահլիճներում: Վերջին համերգի ժամանակ՝ 1986 թվականին, նա ծրագրից դուրս նվագեց մի երաժշտություն, որի մեջ կար ամերիկյան հիմնի մեղեդին: Կառավարական օթյակում նստածները ոտքի ելան ու լքեցին դահլիճը, որովհետև խորհրդային երկրում հնչել էր ամերիկյան հիմնը: Դրանից հետո Ժամկոչյանի ոտքը կտրեցին Հայաստանից: Խոստովանեմ՝ կոմիտեին վարկաբեկում էր այն, որ արտասահմանցի հայերից պատրաստում էր Խորհրդային Միության գործակալներ, խորհրդային գաղափարախոսության քարոզիչներ: Դրանով զբաղվում էին իմ հիշատակած ԿԳԲ-ական պաշտոնյաները, որոնք զբաղեցնում էին կոմիտեի նախագահի տեղակալի պաշտոնը: Բայց դա ժամանակի պահանջն էր, այլ կերպ չէր կարող լինել:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ